شکیات نماز

شکیات

شکیات نماز ٢٣ قسم است: هشت قسم آن شکهایى است که نماز را باطل مى‏کند، و به شش قسم آن نباید اعتنا کرد، و نه قسم دیگر آن صحیح است.

شکهاى باطل

شکهایى که نماز را باطل مى‏کند از این قرار است: اول: شک در شماره رکعتهاى نماز دو رکعتى مثل نماز صبح و نماز مسافر، ولى شک در شماره رکعتهاى نماز مستحب دو رکعتى و بعضى از نمازهاى احتیاط نماز را باطل نمى‏کند. دوم: شک در شماره رکعتهاى نماز سه رکعتى. سوم: آنکه در نماز چهار رکعتى شک کند که یک رکعت‏خوانده یا بیشتر. چهارم: آنکه در نماز چهار رکعتى پیش از تمام شدن سجده دوم شک کند که دو کعت‏خوانده یا بیشتر . (تفصیل این مساله در صورت چهارم مساله ١١٩٩ بیان شده است، مراجعه شود. پنجم: شک بین دو و پنج‏یا دو و بیشتر از پنج. ششم: شک بین سه و شش یا سه و بیشتر از شش. هفتم: شک در رکعتهاى نماز که نداند چند رکعت‏خوانده است. هشتم: شک بین چهار و شش یا چهار و بیشتر از شش چه پیش از تمام شدن سجده دوم باشد یا بعد از آن. ولى اگر بعد از سجده دوم شک بین چهار و شش یا چهار و بیشتر از شش براى او پیش آید احتیاط مستحب آن است که بنابر چهار بگذارد و نماز را تمام کند و بعد از نماز دو سجده سهو بجا آورد و نماز را هم دوباره بخواند.

اگر یکى از شکهاى باطل کننده براى انسان پیش آید نمى‏تواند نماز را به هم بزند، ولى اگر به قدرى فکر کند که شک پا برجا شود، به هم زدن نماز مانعى ندارد.

شکهایى که نباید به آنها اعتنا کرد

شکهایى که نباید به آنها اعتنا کرد از این قرار است: اول: شک در چیزى که محل بجا آوردن آن گذشته است، مثل آنکه در رکوع شک کند که حمد را خوانده یا نه. دوم: شک بعد از سلام نماز. سوم: شک بعد از گذشتن وقت نماز. چهارم: شک کثیرالشک، یعنى کسى که زیاد شک مى کند. پنجم: شک امام در شماره رکعتهاى نماز در صورتى که ماموم شماره آنها را بداند و همچنین شک ماموم در صورتى که امام شماره رکعتهاى نماز را بداند. ششم: شک در نماز مستحبى.

١- شک در چیزى که محل آن گذشته است

اگر در بین نماز شک کند که یکى از کارهاى واجب آن را انجام داده یا نه مثلا شک کند که حمد خوانده یا نه چنانچه مشغول کارى که باید بعد از آن انجام دهد نشده باید آنچه را که در انجام آن شک کرده بجا آورده و اگر مشغول کارى که بایدبعد از آن انجام دهد شده به شک خود اعتنا نکند.

اگر در بین خواندن آیه‏اى شک کند که آیه پیش را خوانده یا نه، یا وقتى آخر آیه را مى‏خواند شک کند که اول آن را خوانده یا نه باید به شک خود اعتنا نکند.

اگر بعد از رکوع یا سجود شک کند که کارهاى واجب آن مانند ذکر و آرام بودن بدن را انجام داده یا نه باید به شک خود اعتنا نکند.

اگر در حالى که به سجده مى‏رود شک کند که رکوع کرده یا نه یا شک کند که بعد از رکوع ایستاده یا نه، به شک خود اعتنا نکند.

اگر در حال برخاستن شک کند که تشهد را بجا آورده یا نه باید اعتنا نکند، ولى اگر شک کند که سجده را بجا آورده یا نه باید برگردد و بجا آورد.

کسى که نشسته یا خوابیده نماز مى‏خواند اگر موقعى که حمد یا تسبیحات مى‏خواند شک کند که سجده یا تشهد را بجا آورده یا نه، باید به شک خود اعتنا نکند و اگر پیش از آن که مشغول حمد یا تسبیحات شود شک کند که سجده یا تشهد را بجا آورده یا نه، باید بجا آورد.

اگر شک کند که یکى از رکنهاى نماز را بجا آورد یا نه، چنانچه مشغول کارى که بعد از آن است نشده باید آن را بجا آورد، مثلا اگر پیش از خواندن تشهد شک کند که دو سجده را بجا آورده یا نه، باید بجا آورد و چنانچه بعد یادش بیایدکه آن رکن را بجا آورده بوده چون رکن زیاد شده نمازش باطل است.

اگر شک کند عملى را که رکن نیست بجا آورده یا نه، چنانچه مشغول کارى که بعد از آن است نشده باید آن را بجا آورد، مثلا اگر پیش از خواندن سوره شک کند که حمد را خوانده یا نه باید حمد را بخواند و اگر بعد از انجام آن یادش بیاید که آن را بجا آورده بوده چون رکن زیاد نشده نماز صحیح است.

اگر شک کند که رکنى را بجا آورده یا نه، چنانچه مشغول تشهد است اگر شک کند که دو سجده را بجا آورده یا نه، باید به شک خود اعتنا نکند و اگر یادش بیاید که آن رکن را بجا نیاورده در صورتى که مشغول رکن بعد نشده باید آن را بجاآورد و اگر مشغول رکن بعد شده نمازش باطل است مثلا اگر پیش از رکوع رکعت بعد یادش بیاید که دو سجده را بجا نیاورده باید بجا آورد و اگر در رکوع یا بعداز آن یادش بیاید نمازش باطل است.

اگر شک کند عملى را که رکن نیست بجا آورده یا نه، چنانچه مشغول کارى که بعد از آن است‏شده باید به شک خود اعتنا نکند، مثلا موقعى که مشغول خواندن سوره است اگر شک کند که حمد را خوانده یا نه، باید به شک خود اعتنا نکند و اگربعد یادش بیاید که آن را بجا نیاورده در صورتى که مشغول رکن بعد نشده باید بجاآورد و اگر مشغول رکن بعد شده نمازش صحیح است، بنابراین اگر مثلا در قنوت یادش بیاید که حمد را نخوانده باید بخواند و اگر در رکوع یادش بیاید نماز او صحیح است.

اگر شک کند که سلام نماز را گفته یا نه یا شک کند درست گفته یا نه ، چنانچه مشغول تعقیب نماز یا مشغول نماز دیگر شده، یا به واسطه انجام کارى که نماز را به هم مى‏زند از حال نمازگزار بیرون رفته باید به شک خود اعتنا نکند و اگر پیش از اینها شک کند باید سلام را بگوید ، اما اگردر صحیح گفتن سلام شک کند در هر صورت باید به شک خود اعتنا ننماید چه مشغول کارد یگر شده باشد یا نه.

٢- شک بعد از سلام

اگر بعد از سلام نماز شک کند که نمازش صحیح بوده یا نه ، مثلا شک کند رکوع کرده یا نه یا بعد از سلام نماز چهار رکعتى شک کند که چهار رکعت‏خوانده یا پنج رکعت به شک خود اعتنا نکند، ولى اگر هر دو طرف شک او باطل باشد، مثلا بعد از سلام نماز چهار رکعتى شک کند که سه رکعت‏خوانده یا پنج رکعت، نمازش باطل است.

شک بعد از وقت

اگر بعد از گذشتن وقت نماز شک کند که نماز خوانده یا نه یا گمان کند که نخوانده، خواندن آن لازم نیست ولى اگر پیش از گذشتن وقت‏شک کند که نماز خوانده یا نه یا گمان کند که نخوانده، باید آن نماز را بخواند، بلکه اگر گمان کند که خوانده، باید آن را بجا آورد.

اگر بعد از گذشتن وقت‏شک کند که نماز را درست‏خوانده یا نه، به شک خود اعتنا نکند.

اگر بعد از گذشتن وقت نماز ظهر و عصر بداند چهار رکعت نماز خوانده ولى نداند به نیت ظهر خوانده یا به نیت عصر باید چهار رکعت نماز قضا به نیت نمازى که بر او واجب است بخواند.

اگر بعد از گذشتن وقت نماز مغرب و عشا بداند یک نماز خوانده ولى نداند سه رکعتى خوانده یا چهار رکعتى باید قضاى نماز مغرب و عشا را بخواند.

٤- کثیر الشک (کسى که زیاد شک مى‏کند)

اگر کسى در یک نماز سه مرتبه شک کند یا در سه نماز پشت‏سر هم مثلا در نماز صبح و ظهر و عصر شک کند، کثیرالشک است و چنانچه زیاد شک کردن اواز غضب یا ترس یا پریشانى حواس نباشد به شک خود اعتنا نکند.

کثیرالشک اگر در بجا آوردن چیزى شک کند چنانچه بجا آوردن آن نماز را باطل نمى‏کند باید بنا بگذارد که آن را بجا آورده، مثلا اگر شک کند که رکوع کرده یا نه باید بنا بگذارد که رکوع کرده است و اگر بجا آوردن آن نماز را باطل مى‏کند باید بنا بگذارد که آن را انجام نداده، مثلا اگر شک کند که یک رکوع کرده یا بیشتر چون زیاد شدن رکوع نماز را باطل مى‏کند باید بنا بگذارد که بیشتر از یک رکوع نکرده است.
کسى که در یک چیز نماز زیاد شک مى‏کند چنانچه در چیزهاى دیگر نماز شک کند باید به دستور آن عمل نماید ، مثلا کسى که زیاد شک مى‏کند سجده کرده یا نه، اگر در بجا آوردن رکوع شک کند باید به دستور آن رفتار نماید یعنى اگر ایستاده، رکوع را بجا آورد و اگر به سجده رفته، اعتنا نکند.

کسى که در نماز مخصوصى مثلا در نماز ظهر زیاد شک مى‏کند اگر در نماز دیگر مثلا در نماز عصر شک کند باید به دستور شک رفتار نماید.

کسى که وقتى در جاى مخصوصى نماز مى‏خواند زیاد شک مى‏کند اگر در غیر آن جا نماز بخواند و شکى براى او پیش آید به دستور شک عمل نماید.

اگر انسان شک کند که کثیرالشک شده یا نه، باید به دستور شک عمل نماید و کثیرالشک تا وقتى یقین نکند که به حال معمولى مردم برگشته باید به شک خود اعتنا نکند.

کسى که زیاد شک مى‏کند اگر شک کند رکنى را بجا آورده یا نه و اعتنا نکند بعد یادش بیاید که آن را بجا نیاورده چنانچه مشغول رکن بعد نشده باید آن را بجا آورد و اگر مشغول رکن بعد شده نمازش باطل است، مثلا اگر شک کند رکوع کرده یا نه و اعتنا نکند چنانچه پیش از سجده یادش بیاید که رکوع نکرده باید رکوع کند و اگر در سجده یادش بیاید نمازش باطل است.

کسى که زیاد شک مى‏کند اگر شک کند چیزى را که رکن نیست بجا آورده یا نه و اعتنا نکند و بعد یادش بیاید که آن را بجا نیاورده چنانچه از محل بجا آوردن آن نگذشته باید آن را بجا آورد و اگر از محل آن گذشته نمازش صحیح است، مثلا اگر شک کند که حمد خوانده یا نه و اعتنا نکند چنانچه در قنوت یادش بیاید که حمد نخوانده باید بخواند و اگر در رکوع یادش بیاید نماز او صحیح است.

٥- شک امام و ماموم

اگر امام جماعت در شماره رکعتهاى نماز شک کند، مثلا شک کند که سه رکعت ‏خوانده یا چهار رکعت چنانچه ماموم یقین یا گمان داشته باشد که چهار رکعت‏خوانده و به امام بفهماند که چهار رکعت‏خوانده است امام باید نماز را تمام کند و خواندن نماز احتیاط لازم نیست و نیز اگر امام یقین یا گمان داشته باشد که چند رکعت‏خوانده است و ماموم در شماره رکعتهاى نماز شک کند باید به شک خود اعتنا ننماید.

٦- شک در نماز مستحبى

اگر در شماره رکعتهاى نماز مستحبى شک کند چنانچه طرف بیشتر شک نماز را باطل مى‏کند باید بنا را بر کمتر بگذارد، مثلا اگر در نافله صبح شک کند که دو رکعت‏خوانده یا سه رکعت باید بنا بگذارد که دو رکعت‏خوانده است و اگر طرف بیشتر شک نماز را باطل نمى‏کند، مثلا شک کند که دو رکعت‏خوانده یا یک رکعت،به هر طرف شک عمل کند نمازش صحیح است.

کم شدن رکن نافله را باطل مى‏کند بنابر احتیاط واجب، ولى زیاد شدن رکن آن را باطل نمى‏کند، پس اگر یکى از کارهاى نافله را فراموش کند و موقعى یادش بیاید که مشغول رکن بعد از آن شده باید آن کار را انجام دهد و دوباره آن رکن را بجا آورد، مثلا اگر در بین رکوع یادش بیاید که سوره را نخوانده بایدبرگردد و سوره را بخواند و دوباره به رکوع رود.

اگر در یکى از کارهاى نافله شک کند خواه رکن باشد یا غیر رکن چنانچه محل آن نگذشته باید بجا آورد و اگر محل آن گذشته به شک خود اعتنا نکند.

اگر در نماز مستحبى دو رکعتى گمانش به سه رکعت‏یا بیشتر برود یا گمانش به دو رکعت‏یا کمتر برود باید به همان گمان عمل کند، مگر آن که موجب بطلان باشد که در این صورت گمان، حکم شک را دارد، مثلا اگر گمانش به یک رکعت مى‏رود احتیاطا باید یک رکعت دیگر بخواند.

اگر در نماز نافله کارى کند که براى آن سجده سهو واجب مى‏شود یا یک سجده یا تشهد را فراموش نماید لازم نیست بعد از نماز سجده سهو یا قضاى سجده و تشهد را بجا آورد.

اگر شک کند که نماز مستحبى را خوانده یا نه، چنانچه آن نماز مثل نماز جعفر طیار وقت معین نداشته باشد بنا بگذارد که نخوانده است و همچنین است اگر مثل نافله یومیه وقت معین داشته باشد و پیش از گذشتن وقت‏شک کند که آن را بجاآورده یا نه، ولى اگر بعد از گذشت وقت‏شک کند که خوانده است‏یا نه، به شک خود اعتنا نکند.

شکهاى صحیح

در نه صورت اگر در شماره رکعتهاى نماز چهار رکعتى شک کند باید فکر نماید، پس اگر یقین یا گمان به یک طرف شک پیدا کرد همان طرف را بگیرد و نماز را تمام کند و گرنه به دستورهایى که گفته مى‏شود عمل نماید و آن نه صورت از این قرار است: اول: آنکه بعد از سر برداشتن از سجده دوم شک کند دو رکعت‏خوانده یا سه رکعت، که باید بنا بگذارد سه رکعت‏خوانده و یک رکعت دیگر بخواند و نماز را تمام کند و بعد از نماز یک رکعت نماز احتیاط ایستاده یا دو رکعت نشسته به دستورى که بعد گفته مى‏شود بجا آورد. دوم: شک بین دو و چهار بعد از سر برداشتن از سجده دوم، که بایدبنا بگذارد چهار کعت‏خوانده و نماز را تمام کند و بعد از نماز دو رکعت نماز احتیاط ایستاده بخواند. سوم: شک بین دو و سه و چهار بعد از سر برداشتن از سجده دوم که باید بنابر چهار بگذارد و بعد از نماز دو رکعت نماز احتیاط ایستاده و بعد دو رکعت نشسته بجا آورد ولى اگر بعد از سجده اول یا پیش از سر برداشتن از سجده دوم یکى از این سه شک برایش پیش آید مى تواند نماز را رها کند و دوباره بخواند. چهارم: شک بین چهار و پنج بعد از سر برداشتن از سجده دوم که باید بنابر چهار بگذارد و نماز را تمام کند و بعد از نماز دو سجده سهو بجا آورد ولى اگر بعد از سجده اول یا پیش از سر برداشتن از سجده دوم، این شک، براى او پیش آید، بنابر احتیاط استحبابى به دستورى که گفته شد عمل کند اگر چه نمازش باطل است و باید دوباره بخواند. پنجم: شک بین سه و چهار که در هر جاى نماز باشد باید بنابر چهار بگذارد و نماز را تمام کند و بعد از نماز یک رکعت نماز احتیاط ایستاده یا دو رکعت نشسته بجا آورد. ششم: شک بین چهار و پنج در حال ایستاده که باید بنشیند و تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و یک رکعت نماز احتیاط ایستاده یا دو رکعت نشسته بجا آورد. هفتم: شک بین سه و پنج در حال ایستاده که باید بنشیند و تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و دو رکعت نماز احتیاط ایستاده بجا آورد. هشتم: شک بین سه و چهار و پنج در حال ایستاده که باید بنشیند و تشهد بخواند بعد از سلام نماز دو رکعت نماز احتیاط ایستاده و بعد دو رکعت نشسته بجاآورد. نهم: شک بین پنج و شش در حال ایستاده که باید بنشیند و تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و دو سجده سهو بجا آورد.

اگر یکى از شکهاى صحیح براى انسان پیش آید نباید نماز را بشکند و چنانچه نماز را بشکند معصیت کرده است پس اگر پیش از انجام کارى که نماز را باطل مى‏کند مثل رو گرداندن از قبله، نماز را از سر گیرد نماز دومش هم باطل است. و اگر بعد از انجام کارى که نماز را باطل مى‏کند مشغول نماز شود نماز دومش صحیح است.

اگر یکى از شکهایى که نماز احتیاط بر آنها واجب است در نماز پیش آید،چنانچه انسان نماز را تمام کند و بدون خواندن نماز احتیاط، نماز را از سر بگیرد، معصیت کرده است. پس اگر پیش از انجام کارى که نماز را باطل مى‏کند نماز را از سر گرفته، نماز دومش هم باطل است، و اگر بعد از انجام کارى که نماز را باطل مى‏کند مشغول نماز شده، نماز دومش صحیح است.

وقتى یکى از شکهاى صحیح براى انسان پیش آید، چنانکه گفته شد باید فکر کند، ولى اگر چیزهایى که به واسطه آنها ممکن است‏یقین یا گمان به یک طرف شک پیدا شود از بین نمى‏رود، چنانچه کمى بعد فکر کند، اشکال ندارد، مثلا اگر در سجده
 شک کند مى‏تواند تا بعد از سجده فکر کردن را تاخیر بیندازد.

اگر اول گمانش به یک طرف بیشتر باشد، بعد دو طرف در نظر او مساوى شود باید به دستور شک عمل نماید، و اگر اول دو طرف در نظر او مساوى باشد و به طرفى که وظیفه او است بنا بگذارد، بعد گمانش به طرف دیگر برود باید همان طرف را بگیرد و نماز را تمام کند.

کسى که نمى‏داند گمانش به یک طرف بیشتر است‏یا هر دو طرف در نظر او مساوى است، باید احتیاط کند و در هر مورد، احتیاط بطور مخصوصى است که در کتابهاى مفصل گفته شده است.

اگر بعد از نماز بداند که در بین نماز حال تردیدى داشته که مثلا دو رکعت‏خوانده یا سه رکعت و بنا را بر سه گذاشته، ولى نداند که گمانش به خواندن سه رکعت بوده یا هر دو طرف در نظر او مساوى بوده، به احتیاط واجب باید نماز احتیاط را بخواند.

اگر موقعى که تشهد مى‏خواند یا بعد از ایستادن شک کند که دو سجده را بجا آورده یا نه و در همان موقع یکى از شکهایى که اگر بعد از تمام شدن دو سجده اتفاق بیفتد صحیح مى‏باشد براى او پیش آید، مثلا شک کند که دو رکعت‏خوانده یا سه رکعت، به احتیاط واجب باید به دستور آن شک عمل کند و نمازش را هم دوباره بخواند.

اگر پیش از آنکه مشغول تشهد شود یا در رکعتهایى که تشهد ندارد پیش از ایستادن شک کند که دو سجده را بجا آورده یا نه، و در همان موقع یکى از شکهایى که بعد از تمام شدن دو سجده صحیح است برایش پیش آید، نمازش باطل است.

اگر موقعى که ایستاده، بین سه و چهار یا بین سه و چهار و پنج‏شک کند و یادش بیاید که دو سجده یا یک سجده از رکعت پیش بجا نیاورده، نمازش باطل است.

اگر شک او از بین برود و شک دیگرى برایش پیش آید، مثلا اول شک کند که دو کعت‏خوانده یا سه رکعت، بعد شک کند که سه رکعت‏خوانده یا چهار رکعت،باید به دستور شک دوم عمل نماید.

اگر بعد از نماز شک کند که در نماز مثلا بین دو و چهار شک کرده یا بین سه و چهار، احتیاط واجب آن است که به دستور هر دو عمل کند و نماز را هم دوباره بخواند.

١٢١١ اگر بعد از نماز بفهمد که در نماز شکى براى او پیش آمده ولى نداند ازشکهاى باطل بوده یا از شکهاى صحیح و اگر از شکهاى صحیح بوده کدام قسم آن بوده‏است، بنا بر احتیاط واجب باید به دستور شکهایى که صحیح بوده و احتمال مى‏داده عمل کند و نماز را هم دوباره بخواند.

کسى که نشسته نماز مى‏خواند اگر شکى کند که باید براى آن، یک رکعت نماز احتیاط ایستاده یا دو رکعت نشسته بخواند، باید دو رکعت نشسته به جا آورد، بلکه اگر شکى کند که باید براى آن دو رکعت نماز احتیاط ایستاده بخواند، باید دو رکعت نشسته بجا آورد.

کسى که ایستاده نماز مى‏خواند اگر موقع خواندن نماز احتیاط از ایستادن عاجز شود، باید مثل کسى که نماز را نشسته مى‏خواند و حکم آن در مساله پیش گفته شد نماز احتیاط را بجا آورد.

کسى که نشسته نماز مى‏خواند اگر موقع خواندن نماز احتیاط بتواند بایستد،باید به وظیفه کسى که نماز را ایستاده مى‏خواند عمل کند.

نماز احتیاط

کسى که نماز احتیاط بر او واجب است، بعد از سلام نماز باید فورا نیت نماز احتیاط کند و تکبیر بگوید و حمد را بخواند و به رکوع رود و دو سجده نماید.پس اگر یک رکعت نماز احتیاط بر او واجب است، بعد از دو سجده تشهد بخواند و سلام دهد، و اگر دو رکعت نماز احتیاط بر او واجب است، بعد از دو سجده یک رکعت دیگر مثل رکعت اول بجا آورد و بعد از تشهد سلام دهد.

نماز احتیاط سوره و قنوت ندارد و باید نیت آن را به زبان نیاورد، و احتیاط واجب آن است که سوره حمد و "بسم الله" آن را هم آهسته بگوید.

اگر پیش از خواندن نماز احتیاط بفهمد نمازى که خوانده درست بوده، لازم نیست نماز احتیاط را بخواند، و اگر در بین نماز احتیاط بفهمد، لازم نیست آن را تمام نماید.

اگر پیش از خواندن نماز احتیاط بفهمد که رکعتهاى نمازش کم بوده،چنانچه کارى که نماز را باطل مى‏کند انجام نداده، باید آنچه از نماز را که نخوانده بخواند و براى سلام بیجا دو سجده سهو نماید، و اگر کارى که نماز را باطل مى‏کند انجام داده، مثلا پشت به قبله کرده، باید نماز را دوباره بجا آورد.

اگر بعد از نماز احتیاط بفهمد کسرى نمازش به مقدار نماز احتیاط بوده،مثلا در شک بین سه و چهار یک رکعت نماز احتیاط بخواند، بعد بفهمد نماز را سه رکعت‏خوانده، نمازش صحیح است.

اگر بعد از خواندن نماز احتیاط بفهمد کسرى نماز کمتر از نماز احتیاط بوده، مثلا در شک بین دو و چهار، دو رکعت نماز احتیاط بخواند، بعد بفهمد نماز را سه رکعت‏خوانده، باید کسرى نماز را به نماز متصل نموده و نماز را هم دوباره بخواند.

اگر بعد از خواندن نماز احتیاط بفهمد کسرى نماز بیشتر از نماز احتیاط بوده، مثلا در شک بین سه و چهار یک رکعت نماز احتیاط بخواند، بعد بفهمد نماز را دو رکعت‏خوانده، چنانچه بعد از نماز احتیاط کارى که نماز را باطل مى‏کند انجام داده، مثلا پشت به قبله کرده، باید نماز را دوباره بخواند و اگر کارى که نماز را باطل مى‏کند انجام نداده، باید دو رکعت کسرى نمازش را بجا آورد و نماز را هم دوباره بخواند.

اگر بین دو و سه و چهار شک کند و بعد از خواندن دو رکعت نماز احتیاط ایستاده یادش بیاید که نماز را دو رکعت‏خوانده، لازم نیست دو رکعت نماز احتیاط نشسته را بخواند.

اگر بین سه و چهار شک کند و موقعى که دو رکعت نماز احتیاط نشسته یا یک رکعت ایستاده را مى‏خواند یادش بیاید که نماز را سه رکعت‏خوانده، باید نماز احتیاط را تمام کند و نمازش صحیح است.

اگر بین دو و سه و چهار شک کند و موقعى که دو رکعت نماز احتیاط ایستاده را مى‏خواند پیش از رکوع رکعت دوم یادش بیاید که نماز را سه رکعت‏خوانده باید بنشیند و نماز احتیاط را یک رکعتى تمام کند و بنابر احتیاط مستحب نماز را دوباره بخواند.

اگر در بین نماز احتیاط بفهمد کسرى نمازش بیشتر یا کمتر از نماز احتیاط بوده، چنانچه نتواند نماز احتیاط را مطابق کسرى نمازش تمام کند بایدآن را رها کند و کسرى نماز را بجا آورد و بنابر احتیاط واجب نماز را دوباره بخواند مثلا در شک بین سه و چهار اگر موقعى که دو رکعت نماز احتیاط نشسته را مى‏خواند یادش بیاید که نماز را دو رکعت‏خوانده، چون نمى‏تواند دو رکعت نشسته را به جاى دو رکعت ایستاده حساب کند به احتیاط واجب باید نماز احتیاط نشسته را رها کند و دو رکعت کسرى نمازش را بخواند و نماز را هم دوباره بجاآورد.

اگر شک کند نماز احتیاطى را که به او واجب بوده بجا آورده یا نه چنانچه وقت نماز گذشته به شک خود اعتنا نکند و اگر وقت دارد در صورتى که مشغول کار دیگرى نشده و از جاى نماز برنخاسته و کارى هم مثل رو گرداندن از قبله که نماز را باطل مى‏کند انجام نداده باید نماز احتیاط را بخواند و اگر مشغول کار دیگرى شده یا کارى که نماز را باطل مى‏کند بجا آورده یا بین نماز و شک او زیاد طول کشیده احتیاط استحبابى آن است که نماز احتیاط را بجا آورد و نماز را هم دوباره بخواند اگر چه مى‏تواند بنا بر انجام نماز احتیاط گذارد و بر همان اکتفا نماید.

اگر در نماز احتیاط رکنى را زیاد کند یا مثلا به جاى یک رکعت دو رکعت بخواند نماز احتیاط باطل مى‏شود و بنابر احتیاط واجب باید دوباره نماز احتیاط، و اصل نماز را بخواند.

موقعى که مشغول نماز احتیاط است اگر در یکى از کارهاى آن شک کند چنانچه محل آن نگذشته باید بجا آورد و اگر محلش گذشته باید به شک خود اعتنا نکند مثلا اگر شک کند که حمد خوانده یا نه چنانچه به رکوع نرفته باید بخواند واگر به رکوع رفته باید به شک خود اعتنا نکند.

اگر در شماره رکعتهاى نماز احتیاط شک کند ، باید بنا را بر بیشتر بگذارد ولى چنانچه طرف بیشتر شک نماز را باطل مى‏کند بنابر کمتر گذارد و احتیاط مستحب آن است که نماز احتیاط را دوباره بخواند و بعد از آن اصل نماز را اعاده نماید.

اگر در نماز احتیاط چیزى که رکن نیست‏سهوا کم یا زیاد شود سجده سهو ندارد .

اگر بعد از سلام نماز احتیاط شک کند که یکى از اجزاء یا شرایط آن را بجاآورده یا نه به شک خود اعتنا نکند.

اگر در نماز احتیاط تشهد یا یک سجده را فراموش کند احتیاط آن است‏که بعد از سلام آن را قضا نماید اگر چه واجب نیست.

اگر نماز احتیاط و قضاى یک سجده یا قضاى یک تشهد یا دو سجده بر او واجب شود باید اول نماز احتیاط را بجا آورد.

حکم گمان در رکعتهاى نماز حکم یقین است، مثلا اگر در نماز چهار رکعتى انسان گمان دارد که نماز را چهار رکعت‏خوانده نباید نماز احتیاط بخواند ولى اگر در غیر رکعتها گمان پیدا کند باید به احتیاط عمل نماید و دستور در هر موردى طور مخصوصى است که در کتابهاى مفصل گفته شده است.

حکم شک و سهو و گمان در نمازهاى واجب یومیه و نمازهاى واجب دیگر فرق ندارد، مثلا اگر در نماز آیات شک کند که یک رکعت‏خوانده یا دو رکعت، چون شک او در نماز دو رکعتى است، نمازش باطل مى‏شود.

سجده سهو

براى سه چیز بعد از سلام نماز، انسان باید دو سجده سهو به دستورى که بعدا گفته مى‏شود بجا آورد: اول: آنکه در بین نماز، سهوا حرف بزند. دوم: آنکه یک سجده را فراموش کند. سوم: آنکه در نماز چهار رکعتى بعد از سجده دوم شک کند که چهار رکعت‏خوانده یا پنج رکعت. و در دو مورد هم احتیاط واجب آن است که سجده سهو بنماید: اول: در جایى که نباید نماز را سلام دهد، مثلا در رکعت اول سهوا سلام بدهد. دوم: آنکه تشهد را فراموش کند.

اگر انسان اشتباها یا به خیال این که نمازش تمام شده حرف بزند بایددو سجده سهو بجا آورد.

براى حرفى که از آه کشیدن و سرفه پیدا مى‏شود، سجده سهو واجب نیست،ولى اگر مثلا سهوا آخ یا آه بگوید، باید سجده سهو نماید.

اگر چیزى را که غلط خوانده دوباره صحیح بخواند براى دوباره خواندن آن سجده سهو واجب نیست.

اگر در نماز سهوا مدتى حرف بزند و تمام آنها یک مرتبه حساب شود، دو سجده سهو بعد از سلام نماز کافى است.

اگر سهوا تسبیحات اربعه را نگوید یا بیشتر یا کمتر از سه مرتبه بگوید احتیاط مستحب آن است که بعد از نماز دو سجده سهو بجا آورد.

اگر در جایى که نباید سلام نماز را بگوید سهوا بگوید: "السلام علینا و على عباد الله الصالحین" یا بگوید: "السلام علیکم و رحمة الله و برکاته"باید دو سجده سهو بنماید، ولى اگر اشتباها مقدارى از این دو سلام را بگوید،یا بگوید: "السلام علیک ایها النبى و رحمة الله و برکاته" احتیاط مستحب آن است که دو سجده سهو بجا آورد.

اگر در جایى که نباید سلام دهد اشتباها هر سه سلام را بگوید دو سجده سهو کافى است.

اگر یک سجده یا تشهد را فراموش کند و پیش از رکوع رکعت بعد یادش بیاید باید برگردد و بجا آورد.

اگر در رکوع یا بعد از آن یادش بیاید که یک سجده یا تشهد را از رکعت پیش فراموش کرده باید بعد از سلام نماز سجده یا تشهد را قضا نماید و بعد ازآن دو سجده سهو بجا آورد.

اگر سجده سهو را بعد از سلام نماز عمدا بجا نیاورد معصیت کرده و واجب است هر چه زودتر آن را انجام دهد و چنانچه سهوا بجا نیاورد هر وقت‏یادش آمد باید فورا انجام دهد و لازم نیست نماز را دوباره بخواند.

اگر شک دارد که سجده سهو بر او واجب شده یا نه لازم نیست بجا آورد.

کسى که شک دارد مثلا دو سجده سهو بر او واجب شده یا چهار تا، اگر دو سجده بنماید کافى است.

اگر بداند یکى از دو سجده سهو را بجا نیاورده باید دو سجده سهو بجا آورد و اگر بداند سهوا سه سجده کرده ، باید دوباره دو سجده سهو بنماید.

دستور سجده سهو

 دستور سجده سهو این است که بعد از سلام نماز فورا نیت‏سجده سهو کند و پیشانى را به چیزى که سجده بر آن صحیح است بگذارد و بگوید: «بسم الله و بالله و صلى الله على محمد و آله‏» یا «بسم الله و بالله اللهم صلى على محمد و آل محمد» ولى بهتر است بگوید «بسم الله و بالله السلام علیک ایها النبى و رحمة الله و برکاته‏» بعد باید بنشیند و دوباره به سجده رود و یکى از ذکرهایى را که که گفته شد بگوید و بنشیند و بعد از خواندن تشهد سلام دهد.

قضاى سجده و تشهد فراموش شده

سجده و تشهدى را که انسان فراموش کرده و بعد از نماز قضاى آن را بجامى‏آورد باید تمام شرایط نماز مانند پاک بودن بدن و لباس و رو به قبله بودن و شرطهاى دیگر را داشته باشد.

اگر سجده یا تشهد را چند دفعه فراموش کند مثلا یک سجده از رکعت اول و یک سجده از رکعت دوم فراموش نماید باید بعد از نماز قضاى هر دو را با سجده‏هاى سهوى که براى آنها لازم است بجا آورد و لازم نیست معین کند که قضاى کدام یک از آنها است.

اگر یک سجده و تشهد را فراموش کند احتیاط واجب آن است که هر کدام را اول فراموش کرده اول قضا نماید واگر نداند کدام اول فراموش شده باید احتیاطا یک سجده و تشهد و بعد یک سجده دیگر بجا آورد یا یک تشهد و یک سجده و بعدیک تشهد دیگر بجا آورد تا یقین کند سجده و تشهد را به ترتیبى که فراموش کرده قضا نموده است.

 اگر به خیال این که اول سجده را فراموش کرده اول قضاى آن را بجا آورد و بعد از خواندن تشهد یادش بیاید که اول تشهد را فراموش کرده احتیاط واجب آن است که دوباره سجده را قضا نماید و نیز اگر به خیال این که اول تشهد را فراموش کرده اول قضاى آن را بجا آورد و بعد از سجده یادش بیاید که اول سجده را فراموش کرده بنابر احتیاط واجب باید دوباره تشهد را بخواند.

اگر بین سلام نماز و قضاى سجده یا تشهد کارى کند که اگر عمدا یا سهوا در نماز اتفاق بیافتد نماز باطل مى‏شود مثلا پشت به قبله نماید باید قضاى سجده و تشهد را بجا آورد و نمازش صحیح است.

اگر بعد از سلام نماز یادش بیاید که یک سجده از رکعت آخر را فراموش کرده باید قضاى سجده‏اى را که فراموش کرده بجا آورد و بعد از آن دو سجده سهو بجا آورد چه کارى که نماز را باطل مى‏کند کرده باشد یا نه و اگر تشهد رکعت آخر را فراموش کرده باشد باید قضاى تشهد را بجا آورد و بعد از آن دو سجده سهو بجا آورد.

اگر بین سلام نماز و قضاى سجده یا تشهد کارى کند که براى آن سجده سهو واجب مى‏شود مثل آن که سهوا حرف بزند باید سجده یا تشهد را قضا کند.

اگر نداند که سجده را فراموش کرده یا تشهد را به احتیاط واجب بایدهر دو را قضا نماید و هر کدام را اول بجا آورد اشکال ندارد و باید یک بار سجده سهو نیز بجا آورد.

اگر شک دارد که سجده یا تشهد را فراموش کرده یا نه واجب نیست قضا نماید.

اگر بداند سجده یا تشهد را فراموش کرده و شک کند که پیش از رکوع رکعت بعد بجا آورده یا نه ، احتیاط واجب آن است که آن را قضا نماید.

کسى که باید سجده یا تشهد را قضا نماید اگر براى کار دیگرى هم سجده سهو بر او واجب شود باید بعد از نماز سجده یا تشهد را قضا نماید بعد سجده سهو را بجا آورد.

 اگر شک دارد که بعد از نماز قضاى سجده یا تشهد فراموش شده را بجاآورده یا نه چنانچه وقت نماز نگذشته باید سجده یا تشهد را قضا نماید و اگر وقت نماز هم گذشته بنابر احتیاط واجب باید سجده یا تشهد را قضا نماید.

کم و زیاد کردن اجزاء و شرایط نماز

 هرگاه چیزى از واجبات نماز را عمدا کم یا زیاد کند اگر چه یک حرف آن باشد نماز باطل است.

اگر به واسطه ندانستن مساله، چیزى از اجزاء نماز را کم یا زیاد کند اگر آن جزء، رکن نباشد نمازش صحیح است اگر جاهل قاصر باشد، و الا به احتیاط واجب نماز باطل است.

اگر در بین نماز بفهمد وضو یا غسلش باطل بوده یا بدون وضو یا غسل مشغول نماز شده باید نماز را به هم بزند و دوباره با وضو یا غسل بخواند، و اگر بعد از نماز بفهمد باید دوباره نماز را با وضو یا غسل بجا آورد و اگر وقت گذشته قضا نماید.

اگر بعد از رسیدن به رکوع یادش بیاید که دو سجده از رکعت پیش فراموش کرده نمازش باطل است، و اگر پیش از رسیدن به رکوع یادش بیاید باید برگردد و دو سجده را بجا آورد و برخیزد و حمد و سوره یا تسبیحات را بخواند و نماز را تمام کند.

اگر پیش از گفتن " السلام علینا " یادش بیاید که دو سجده رکعت آخر را بجا نیاورده باید دو سجده را بجا آورد و دوباره تشهد بخواند و نماز را سلام دهد.

 اگر پیش از سلام نماز یادش بیاید که یک رکعت‏یا بیشتر، از آخر نماز نخوانده، باید مقدارى را که فراموش کرده بجا آورد.

 اگر بعد از سلام نماز یادش بیاید که یک رکعت‏یا بیشتر از آخر نماز را نخوانده چنانچه کارى انجام داده که اگر در نماز عمدا یا سهوا اتفاق بیفتد نماز را باطل مى‏کند مثلا پشت به قبله کرده، نمازش باطل است و اگر کارى که عمدى و سهوى آن نماز را باطل مى‏کند انجام نداده باید فورا مقدارى که فراموش کرده بجاآورد.

 هرگاه بعد از سلام نماز عملى انجام دهد که اگر در نماز عمدا یا سهوا اتفاق بیفتد نماز را باطل مى‏کند مثلا پشت به قبله نماید و است ولى اگر پیش از انجام کارى که نماز را باطل مى‏کند یادش بیاید باید برگردد و دو سجده‏اى را که فراموش کرده بجا آورد و تشهد و سلام را دوباره بعد از آن بگوید و دو سجده سهو براى سلامى که اول گفته بجا آورد و نمازش صحیح است و احتیاط مستحب آن است که اصل نماز را بعد از آن اعاده نماید.

 اگر بفهمد نماز را پیش از وقت‏خوانده ، یا پشت به قبله یا به طرف راست ‏یا به طرف چپ قبله بجا آورده، باید دوباره بخواند و اگر وقت گذشته قضا نماید.